Legal Observers

Het NJCM zet legal observers (juridische waarnemers) in om op demonstraties mee te kijken naar het optreden van de politie en de gemeente. Legal observers van het NJCM zijn onafhankelijk en nemen nadrukkelijk niet deel aan de demonstraties en andere acties waarbij zij aanwezig zijn. Hun aanwezigheid is gericht op het monitoren en waarborgen van het demonstratierecht. Daarnaast geeft het NJCM trainingen over het (grond)recht op demonstratie aan maatschappelijke organisaties, activisten en overheden.

Algemene informatie over legal observers van het NJCM

Wat doen we?

Legal observers zijn juridische waarnemers die op demonstraties meekijken naar het optreden van politie en gemeenten. Ook kunnen zij  deelnemers en andere aanwezigen advies geven over het recht op betoging en de daarmee samenhangende vrijheid van meningsuiting. De legal observers van het NJCM zijn onafhankelijk en nemen nadrukkelijk niet deel aan de demonstraties en andere acties waarbij zij aanwezig zijn. Zij dragen duidelijke herkenbare hesjes en stellen de autoriteiten waar mogelijk vooraf en tijdens de demonstratie op de hoogte van hun aanwezigheid en hun rol. De documentatie van de legal observers kan later, indien nodig, in klachtprocedures en rechtszaken gebruikt worden. Daarnaast worden de betrokken overheden waar mogelijk achteraf geïnformeerd over hoe het recht op betoging volgens de waarnemers gewaarborgd werd.

Waarom doen wij dit?

Het recht op betoging is van groot belang voor deelname aan het democratisch proces. Het stelt mensen in staat om hun mening te uiten, misstanden aan te kaarten en deel te nemen aan het publieke debat. De bescherming van dit grondrecht en mensenrecht, en de vrijheden die ermee samenhangen, is daarmee een belangrijke doelstelling van het NJCM. Het recht op demonstratie staat, volgens veel betrokkenen en de Nationale Ombudsman, onder druk. Demonstraties gaan vaak goed, maar bij sommige demonstraties, juist rond gevoelige thema’s, passen de autoriteiten het grondrecht onjuist of onvolledig toe.

Het NJCM kan met het observeren, evalueren en analyseren van het verloop van de demonstratie, in kaart brengen waar het recht op betoging goed gewaarborgd werd en waar er mogelijkheden zijn tot verbetering. Door middel van terugkoppeling van deze informatie, kunnen we politie en gemeenten ondersteunen bij het in goede banen leiden van demonstraties. Hiermee heeft het legal observen een positieve invloed op een goed verloop van demonstratiesop de langere termijn.

Soms blijkt echter dat het demonstratierecht (ernstig) geschonden wordt, terwijl een dialoog met gemeente/politie niets of te weinig oplevert. In dat geval kan het PILP-NJCM, het project van het NJCM dat ziet op strategisch procederen, de zaak voor de rechter brengen.

Wie zijn de legal observers van het NJCM?

De legal observers van het NJCM zijn juristen die actief betrokken zijn bij het NJCM, bijvoorbeeld door deel te nemen in onze werkgroepen. Dit kunnen advocaten zijn, maar ook rechtenstudenten, academici of praktijkjuristen. Voordat zij meegaan naar een demonstratie, krijgen de legal observers een training over het recht op betoging. Zij zetten zich vrijwillig in. Het NJCM-team is te herkennen aan hun hesjes met het logo van het NJCM en de term ‘legal observer’ op de rug.

Wanneer worden de legal observers van het NJCM ingezet?

De legal observers van het NJCM worden voornamelijk ingezet op verzoek van de organisatie die de demonstratie organiseert. Zo zijn er juridische waarnemers namens het NJCM aanwezig geweest bij  anti-Zwarte Piet demonstraties in verschillende steden in 2017, 2018 en 2019. Ook waren we aanwezig bij de  klimaatdemonstratie in Amsterdam op 18 september 2020. Ook al zijn we onafhankelijk van de demonstranten, onze aanwezigheid is altijd in overleg met de organisatie.

Soms kan het NJCM op eigen initiatief legal observers inzetten bij demonstraties waar we via social media van op de hoogte zijn gekomen en waarbij we vermoeden dat er knelpunten kunnen ontstaan. Wij zullen in dat geval uiteraard overleg voeren met alle betrokken partijen.

Indienen verzoek voor legal observers

Mail naar demonstreren@njcm.nl om een verzoek in te dienen voor de aanwezigheid van legal observers bij uw protest. Vermeld hierbij:

  1. Waar en wanneer het protest gehouden wordt
  2. Wie het organiseert
  3. Waar het protest over gaat
  4. Of er een melding gedaan is bij de autoriteiten

We ontvangen het verzoek graag zo ruim mogelijk van tevoren, zodat wij de mogelijkheid hebben om een team vrijwilligers te verzamelen.

Trainingen

Het NJCM kan ook benaderd worden om een training te geven aan uw gemeente, instelling, actiegroep of maatschappelijke organisatie over het recht op betoging. Tijdens deze training ‘Het recht op betoging: Rechten en Plichten’ geven experts juridische voorlichting over dit grondrecht. Dit kan dienen als voorbereiding op een demonstratie, zodat partijen, zowel demonstranten als autoriteiten, over de juiste informatie beschikken met betrekking tot hun rechten en plichten.

Contact

Coördinator: Kiki Udding
E-mail: demonstreren@njcm.nl

Meer informatie

Het recht op betoging

Het recht om te demonstreren en de daarmee samenhangende vrijheid van meningsuiting lijken onder druk te staan in Nederland. Uit een rapport van de Nationale ombudsman uit maart 2018 blijkt dat overheden het demonstratierecht niet zelden beschouwen als onderdeel van een belangenafweging. Het betogingsrecht wordt dan tegenover het belang van de openbare orde en veiligheid gezet. Volgens de Ombudsman moet de essentie van het grondrecht tot demonstreren voorop staan. Burgers moeten in vrijheid hun mening – hoe impopulair ook – kunnen laten horen.

Geen absoluut recht

Burgemeesters en politie hebben natuurlijk wel die verantwoordelijkheid voor de openbare orde en veiligheid, daarom is het demonstratierecht geen absoluut recht. Om de veiligheid van zowel demonstranten als omstanders te kunnen waarborgen mag een gemeente dan ook voorschriften verbinden aan een demonstratie. Maar, zo zegt ook de ombudsman, demonstreren is een grondrecht, dat zeer vergaande bescherming geniet. Dat betekent dat de overheid zich tot het uiterste moet inspannen om demonstraties te faciliteren en te beschermen. Elke andere houding van de overheid doet afbreuk aan de kern van het demonstratierecht.

Dat deze rol van de overheid belangrijk is blijkt eens te meer uit een onderzoek van het College voor de Rechten van de Mens van november 2018. Het CRM concludeert daarin dat Nederlandse burgers de demonstratievrijheid vooral lijken te onderstrepen als zij zich kunnen vinden in de inhoudelijke standpunten. Er lijkt weinig ruimte te zijn voor impopulaire meningen, of die van minderheden. De vrijheden die gewaarborgd worden door het grondrecht op betoging en de vrije meningsuiting gelden echter voor iedereen. Juist ook de mogelijk schokkende, verontrustende en kwetsende uitingen genieten deze bescherming.

Voorafgaand aan de demonstratie

Het staat iedereen vrij te demonstreren. Er hoeft dan ook nooit een vergunning aangevraagd te worden voor een betoging. Wél vereist elke gemeente dat je een demonstratie van te voren aanmeldt. Dit wordt ook wel ‘de kennisgeving’ genoemd. De kennisgeving stelt de gemeente in staat om zich voor te bereiden op de betoging, bijvoorbeeld om voldoende politie paraat te hebben staan in geval van mogelijke tegenprotesten. De termijn hiervoor verschilt per gemeente. In Amsterdam is dit bijvoorbeeld 24 uur van tevoren, terwijl dit in Den Haag vier dagen is.

Na de kennisgeving vindt er een gesprek plaats met de gemeente en de politie. Het doel van dit gesprek is dat de politie zich goed kan voorbereiden op de demonstratie. De organisatie kan haar wensen ook uitspreken tijdens dit overleg. In het overleg kan er gesproken worden over algemene richtlijnen, aanvullende afspraken en of er mogelijk bepaalde voorschriften of beperkingen worden gesteld aan de demonstratie, zoals een wijziging van het tijdstip of de locatie van de betoging. Let op: de organisatoren van de demonstratie hoeven niet zonder meer akkoord te gaan met de genomen maatregelen van de gemeente. Het is dan ook mogelijk om een bezwaarschrift in te dienen tegen eventuele genomen besluiten.

De burgemeester mag zoals gezegd, zowel vooraf als tijdens, voorschriften en beperkingen stellen aan een demonstratie. Echter, het beperken of verbieden van een betoging mag alleen op basis van een van de volgende drie gronden:

  • ter bescherming van de gezondheid;
  • in het belang van het verkeer, en;
  • ter bestrijding of voorkoming van wanordelijkheden.

Een verbod of beëindiging mag enkel en alleen in het belang van deze drie gronden en zelfs dan mag een burgemeester hier niet lichtzinnig mee omgaan. Een preventief verbod is bijvoorbeeld slechts mogelijk wanneer er sprake is van ‘bestuurlijke overmacht’, dus wanneer er onvoldoende politie beschikbaar is om mogelijke wanordelijkheden op te kunnen vangen. Uitsluitend het vermoeden van mogelijke onrust biedt dus niet voldoende grond voor een verbod of beëindiging, maar zou juist moeten leiden tot meer politie inzet. De kennisgeving is hierin belangrijk.

Een demonstratie mag dus zeker niet verboden of beëindigd worden op grond van de inhoud van een actie, of enkel en alleen omdat deze niet is aangemeld. Ook een verbod uitsluitend op grond van de plaats of tijd van een demonstratie is in strijd met het grondrecht.

Hoewel de inhoud van de demonstratie beschermd is, mag (en moet) de politie handhaven op het beledigen van een groep en het aanzetten tot haat. Dit zijn strafbare feiten, waar tijdens een demonstratie tegen opgetreden kan worden. Nogmaals, vooraf geldt geen enkele beperking op de inhoud.

Sommige gemeenten brengen kosten in rekening, zogenaamde legeskosten, voor het aanmelden van een demonstratie of bijvoorbeeld voor een geluidsontheffing. Hier kun je bezwaar tegen maken als je meent dat daardoor je recht op betoging is beperkt, doordat de kosten zo hoog worden dat die een drempel opwerpen om te demonstreren bijvoorbeeld. Doe dit zo snel mogelijk, maar in ieder geval binnen de daarvoor gestelde termijn. Voor vragen, neem contact op met een advocaat.

Coronavirus

Het beschermen van de gezondheid is een van de drie gronden op basis waarvan een demonstratie verboden mag worden. In verband met de uitbraak van het coronavirus en de risico’s voor de volksgezondheid die dit met zich meebrengt, kunnen er extra eisen gesteld worden aan een demonstratie. Zo werd een demonstratie verboden waarbij de initiatiefnemer niet kon garanderen dat de deelnemers voldoende afstand zouden houden. Echter, het uitgangspunt blijft dat de overheid moet faciliteren en beschermen bij de uitoefening van het recht op betoging. Voordat een demonstratie beperkt of verboden kan worden, zal er eerst moeten worden nagegaan of de maatregelen proportioneel zijn. Dit zal bij iedere demonstratie opnieuw beoordeeld moeten worden, bijvoorbeeld door te faciliteren in het voldoende afstand houden tussen demonstranten.

Voor meer informatie, zie de uitleg van het College voor de Rechten van de Mens (CRM).

Tijdens de demonstratie
Filmen

Je mag in alle openbare ruimten filmen. Je mag ook de politie filmen, zelfs als ze dit niet willen. Een filmpje kan later als bewijsmateriaal dienen. Hou daarbij wel voldoende afstand en hinder de politie niet. Daarnaast mag je flyeren tijdens een demonstratie. Dit is onderdeel van je recht op vrije meningsuiting. Ook mag er materiaal verkocht worden, zolang dat materiaal valt onder de vrijheid van meningsuiting, zoals politieke kranten, brochures of posters.

Identificatieplicht?

De politie mag altijd naar je ID vragen, maar je hoeft het alleen te geven als de politie je ID vordert. Een ID mag enkel worden gevorderd als dat ‘redelijkerwijs noodzakelijk is voor de uitvoering van de politietaak’. Vraag bij twijfel of je ID gevorderd wordt of dat de politie er alleen om vraagt, en waarom ze je ID willen zien.

Fouilleren

De politie mag niet zomaar fouilleren. Vraag waarom en op grond van welke wettelijke bevoegdheid de politie je wil fouilleren. Fouilleren op straat mag alleen:

  • tijdens een officiële preventieve fouilleeractie;
  • als je weigert je ID te geven (om te controleren of je je ID bij je hebt);
  • bij een aanhouding als er gevaar dreigt voor de veiligheid, omdat jij of iemand anders een wapen heeft of zou hebben.

Gezichtsbedekkende kleding

Het verbod op het dragen van gezichtsbedekkende kleding kan onderdeel zijn van een voorschrift of beperking opgelegd voor of tijdens een demonstratie. De politie kan je vragen de gezichtsbedekking af te doen en als het onderdeel is van een vooraf gestelde beperking, kan de politie je aanhouden wanneer je dit weigert. Je hebt echter wel het recht om anoniem deel te nemen aan een demonstratie. Een verbod op gezichtsbedekking is dus niet per definitie rechtmatig.

Beëindiging / aanhoudingen

De politie mag uit zichzelf nooit een demonstratie opbreken. Ze mag dit wél doen op last van de burgemeester, maar zelfs dan mag het alleen als er ernstig gevaar is voor de openbare orde, de gezondheid of het verkeer. Als de politie besluit om mensen op te pakken, dient zij van tevoren een waarschuwing te geven. Dit gebeurt echter niet altijd.

Verzet bij een aanhouding geldt als een strafbaar feit, ook als jij vindt dat de aanhouding onterecht is. De politie mag dan zo nodig geweld gebruiken bij een aanhouding. Echter: ben je weerloos of geef je je als verdachte over, dan mag de politie geen geweld gebruiken.